In 2014 bestaat de Dikke Van Dale 150 jaar. Reden voor Het Zusje om in dit jaar extra aandacht te besteden aan moeilijke, verwarrende of lastige woorden die vaak vragen oproepen.
zoutloos – zonder tussen-e
Geen zout bevattend.
zouteloos – met een tussen-e
Waar alle belangwekkendheid aan ontbreekt; niet interessant.
lacune – met een c
Iets wat ontbreekt; leemte.
lagune – met een g
Klein strandmeer.
toentertijd – met een t
In die tijd; toen.
Dit bijwoord bestaat eigenlijk uit de onderdelen toen + te + der + tijd.
Te + der is samengesmolten tot ter.
indertijd – met een d
In die tijd; vroeger.
ijs en weder dienende – met een ij
‘als het ijs en het weer dienen’, oftewel: wanneer de weersomstandigheden meezitten. In deze uitdrukking wordt dienen gebruikt in de betekenis van gunstig zijn. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) schreef in 1911 het volgende over de uitdrukking: “IJs en weder dienende is het vaste voorbehoud waaronder men hardrijderijen op schaatsen uitschrijft.”
jood – met een kleine letter j
Aanhanger van het jodendom; vergelijk met christen en moslim, ook geschreven met een kleine letter.
Jood – met een hoofdletter j
Iemand die behoort tot een volk dat oorspronkelijk in Palestina woonde en waarvan de leden over de wereld verspreid raakten, waarna een deel ervan zich opnieuw in het huidige Israël vestigde; vergelijk met Nederlander en Italiaan, ook geschreven met een hoofdletter.
Koning Winter – met hoofdletter k en hoofdletter w
De personificatie van de winter.
koning Willem-Alexender – met een kleine k
Koning is hier een functieaanduiding, daarom geen hoofdletter.
We spreken van een hoerenjong, wanneer er boven aan een pagina nog maar één woord op zin staat, aan het eind van een hoofdstuk of een witregel.
Een weeskind is eigenlijk vergelijkbaar het een hoerenjong. In dit geval staat er onderaan een pagina één enkel woord op zin staat na een witregel.
vergeten hebben
Vergeten in de betekenis van ‘verzuimen iets te doen, verzuimen iets mee te nemen/brengen’ mogen gecombineerd worden met het hulpwerkwoord zijn én het hulpwerkwoord hebben:
Ik heb mijn paraplu vergeten mee te nemen.
Ik ben vergeten mijn huiswerk te maken.
vergeten zijn
Vergeten in de betekenis ‘niet meer weten, je iets niet meer herinneren, ergens niet aan gedacht hebben’ wordt gecombineerd met het hulpwerkwoord zijn:
Ik ben de regels voor het vervoegen van de gebiedende wijs vergeten.
septisch – met een s
Infectie- of bederfwekkend.
dokter – met een k en een e
Arts, vgl. huisarts; geneesheer, -vrouwe.
doctor – met een c en een o
Iemand die een proefschrift geschreven heeft; iemand met de hoogste academische graad, afgekort: dr.
ja knikken – los geschreven
Bevestigend knikken.
jaknikken – aan elkaar
Geen mening hebben.
jaknikker – aan elkaar
Karakterloos iemand die alles beaamt; pomp die aardolie uit de grond haalt.
seks – met ks
Gegevens, verhalen, afbeeldingen over het geslachtsleven; erotiek; seksuele gemeenschap
Bijna alle samenstellingen met seks worden met die ‘Nederlandse’ ks geschreven, zelfs half-Engelse woorden als seksshop en cyberseks. Ook afleidingen als seksueel, oversekst en seksuoloog zijn met ks, evenals sekse (‘geslacht’) en seksen.
sexy – met een x
Seksueel aantrekkelijk; wild, geliefd.
Het gaat hier niet om een afleiding van een Engels woord, maar om een Engels woord dat wij onveranderd hebben overgenomen, net als safe sex en sexappeal.
kroket – met twee maal een k
Gefrituurde snack met zachte vleessaus en krokante buitenkant.
croquet – met een c en que
Spel of sport met als doel een (gras)parcours af te leggen waarbij een bal met een hamer door poortjes geslagen moet worden.
coup
Illegale poging om de macht in een land over te nemen.
coupe – met een e
Manier waarop een kapper je haar geknipt heeft.
Ondiep glas voor een nagerecht.
coupé – met een é (e met accent aigu)
Soort kamertje voor zes personen in een treinwagon.
minuscuul – met een c en dubbel u
Zeer klein.
minuskel – met een k en een e
Een kleine letter (onderkast genoemd); vgl. hoofdletter.
werkloos – zonder tussen-e
Zonder betaald werk.
werkeloos – met tussen-e
Zonder iets te doen: werkeloos toezien.
secondelang – zonder tussen-n
De tussen-n vervalt hier omdat het meervoud van seconde zowel secondes (met een s) als seconden (met een n) kan zijn.
minutenlang – met een tussen-n
Het meervoud van minuut is minuten, daarom een tussen-n.
synecdoche
Retorische figuur van de gedeeltelijke aanduiding.
pars pro toto
Vorm van beeldspraak waarbij een deel in plaats van het geheel genoemd wordt. Bijvoorbeeld: de neuzen tellen. Een neus is een deel van een persoon, maar wordt hier als de persoon zelf beschouwd.
totum pro parte
Hier noem je het geheel in plaats van het deel dat je eigenlijk bedoelt. Bijvoorbeeld: je fiets oppompen. Je pompt niet heel je fiets op, maar enkel de banden ervan. Toch noem je het geheel (fiets) in plaats van het deel dat je bedoelt (banden).
art deco – kleine letters, twee woorden
Sierlijke stijl in de kunst van het begin van de twintigste eeuw.
art-decostijl – kleine letters, streepje na art, verder aaneen geschreven
Vormgeving volgend de art deco.
artdirector – aaneen geschreven
Iemand die de algehele lijn bepaalt en leiding geeft aan een team van ontwerpers.
scepter – met sc
Sierlijk bewerkte staf van een vorst. De scepter zwaaien: heersen.
sceptisch – met sc
Geneigd tot twijfel; twijfel uitdrukken.
septisch
Infectie-, bederfwekkend.
obsessie – met een s
Dat wat iemand onophoudelijk in zijn gedachten bezighoudt.
obsceen – met sc
Onzedelijk, schunnig.
mortuarium
(Deel van) een gebouw waar lichamen van overledenen tijdelijk worden bewaard.
moratorium
Het verschuiven naar een later tijdstip; opschorting.
ecstasy – met cs
xtc – met kleine letters
Synthetische drug met een hallucinaties opwekkende en oppeppende werking.
extase – met een x
Toestand van verrukking.
sliptong – met een p
Het woord sliptong is vermoedelijk etymologisch verwant met de werkwoorden slippen of slepen. Een sliptong is zo klein dat hij gemakkelijk door de mazen van het net slipt; sliptongen worden gevangen met een sleepnet. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal vermeldt bij sleepharing ‘met een sleepnet gevangen’. In sliptong kan sprake zijn van klinkerverkorting (sleep – slip), zoals in: greep – grip, kneep – knip, streep – strip, snede – snit.
kabeljauw
Grote, in scholen levende zeevis.
bakkeljauw
Klipvis; gezouten en gedroogde kabeljauw.
Lieve-Heer – twee hoofdletters en een koppelteken
Christus; persoonsaanduiding,
lieve heer – geen hoofdletters
Kruisbeeld; Christusbeeld.
lieveheersbeestje – aan elkaar
Klein kevertje met zwart gestipte oranjerode schilden.
Boeddha – met een hoofdletter
De grondlegger van het boeddhisme.
boeddha – met een kleine letter
Synoniem aan:
Boeddhabeeld – met een hoofdletter
dalai lama – geen hoofdletters
De hoogste priester van het Tibetaans boeddhistische lamaïsme.
pantoffelheld
Man die onder de plak van zijn vrouw zit.
pantoffelhout
kurk
pantoffelparade
Het wandelen van een aantal personen op een bepaalde plaats en een bepaalde tijd om te zien en gezien te worden.
antiquaar – met u en dubbel a
Iemand die handelt in oude boeken.
antiquair – met uai
Iemand die handelt in antieke voorwerpen.
landauer – met au, geen w
Vierwielig rijtuig voor vier personen.
landouw – met ou en een w
Dichterlijke benaming voor vlakke of licht heuvelige velden, weilanden en akkers. (Bijna alleen in meervoud gebruikt: welige landouwen.)
klaverenaas; klaveraas – aan elkaar
Aas van klaveren.
klavertjevier – aan elkaar
Vierdelig klaverblad, als gelukssymbool.
practicum – twee keer een c
Praktische oefening van studenten.
praktiseren – met een k en een s
In de praktijk toepassen.
prakkiseren – met dubbel k en een s
Onrustig en zorgelijk nadenken.
weduwepensioen – geen tussen-n
Een vorm van nabestaandenpensioen die wordt uitgekeerd aan de weduwe van een mannelijke deelnemer aan de pensioenregeling.
zwarte weduwe – geen hoofdletter, met spatie
De zwarte weduwe is een spin die afkomstig is uit het zuidoosten van de Verenigde Staten en Mexico, maar zich inmiddels over alle werelddelen heeft verspreid. Deze spin is vooral bekend omdat het vrouwtje ervan lelijk kan bijten met soms ernstige gevolgen. Deze spin dankt haar naam aan het vrouwtje. Na het paren valt ze dikwijls het mannetje aan en doodt hem.
rattenkruid – met een d
Een volksnaam die wel wordt gegeven aan de kruisbladige wolfsmelk, die giftig is en daardoor als verdelgingsmiddel kan dienen voor bijvoorbeeld ratten.
rattenkruit – met een t
Een zwaar giftige arsenicumverbinding die als rattengif dient.
counselor – met ou en één l
Hulpverlener in de geestelijke gezondheidszorg, die laagdrempelige hulp biedt inzake persoonlijkheidsontwikkeling en het oplossen van problemen of begeleiding van leerlingen in het onderwijs of van werknemers in een bedrijf. Ten onrechte in veel gevallen geschreven met dubbel l.
consulent – met een o
Iemand met een bepaalde kennis en vaardigheid die je helpt met adviezen en behandelingen.
geuzelambiek – geen hoofdletter, geen tussen-n
Geuze alambiek was ‘bier/geuze uit de alambiek’ (bij wijze van spreken, omdat het bier zo sterk is) of ‘bier/geuze uit het brouwvat’ (omdat het brouwvat de vorm van een distilleerkolf had). Het beroemde Belgische bier geuzelambiek heeft dus een deels Arabische oorsprong. Willy Vandersteen heeft trouwens de naam van zijn bekende stripheld Lambiek/Lambik uit Suske en Wiske naar eigen zeggen van geuzelambiek afgeleid. Vandersteen was indertijd namelijk een echte liefhebber van dat zware Brusselse bier.
tripel – geen hoofdletter, met één p
Tripel is een zwaar bovengistend bier, met een hergisting op fles. De kleur varieert tussen blond en amber. Hij heeft meestal een sterke moutige en/of hopbittere smaak. Tripel heeft een alcoholpercentage van 7 tot 9%. Het hoge percentage komt niet noodzakelijk uit de hoeveelheid graan, er wordt eventueel suiker (in de vorm van glucose) toegevoegd om het hoge alcoholpercentage te bereiken. Door het hogere alcoholpercentage heeft tripel ook een hoger koolzuurgehalte.
kilt – met een k
Geruite wollen rok die behoort bij het Schotse nationale kostuum.
quilt – met qui
Doorgestikte deken, dekbed.
Uitspraak: kwilt
oud-Grieks – kleine letter o, hoofdletter g, met een streepje
Met betrekking tot het vroegere Griekenland.
Oud-Grieks – hoofdletter o en g, met een streepje
Met betrekking tot het klassieke Griekenland.
Oudgrieks – hoofdletter o, aaneen geschreven
Met betrekking tot de Oud-Griekse taal.
sirtaki
Sirtaki of syrtaki is een van oorsprong Griekse dans. Het is echter geen traditionele volksdans, maar een mengeling van snelle en langzame versies van de Hassapikos.
hassapikos
Een verzamelnaam voor diverse traditionele dansen die in heel Griekenland gedanst worden. Er zijn vele varianten.
souvlaki – met ou en een v
Een spies van blokjes gemarineerd lams- of varkensvlees, dat op een houtskoolvuur wordt gegrild.
tzatziki – twee maal tz
Griekse yoghurt, knoflook, komkommer, olijfolie en kruiden, zoals dille en een beetje peterselie. Tzatziki wordt vaak gegeten bij knoflookbrood.
moussaka – met ou en dubbel s
Een traditioneel gerecht gemaakt op basis van aubergine, afkomstig van de Turkse keuken.
gazpacho – met een z en ch
Koude Spaanse soep op basis van komkommer, tomaat, ui en paprika.
Uitspraak: ka[th]spatsjo – de z wordt uitgesproken als de Engelse th; ch wordt uitgesproken als tsj
chorizo – met ch en z
Een Spaanse worstsoort die kruidig van smaak en roodachtig van kleur is en een stevige, grove structuur heeft.
Uitspraak: tsjori[th]o
sangria – met de klemtoon op de i
drank verkregen op basis van wijn, gearomatiseerd door toevoeging van extracten of natuurlijke essences van citrusvruchten, met of zonder sap van deze vruchten, eventueel met toevoeging van specerijen.
castagnette – met gn en dubbel t
Een castagnette is een slagwerkinstrument dat vooral gebruikt wordt in Moorse muziek, zigeunermuziek, Spaanse muziek en Latijns-Amerikaanse muziek.
flamenco – met een c
Verzamelnaam voor de Andalusische dans. Er is sprake van een strenge ritmiek en een ritme dat met de hakken wordt aangegeven.
mozzarella di bufala – mozzarella met dubbel z en dubbel l
Zachte kaas gemaakt van de melk van een waterbuffel.
Pecorino
Harde kaas gemaakt van schapenmelk.
Parmigiano (Parmezaan)
Harde kaas gemaakt van koeienmelk.
Robiola
Zachte geitenkaas.
Casu marzu
Sardijns voor rotte kaas. Het is een kaas die men extreem lang laat rijpen, tot er larven van de kaasvlieg in nestelen. Volgens traditie wordt deze kaas alleen door mannen gegeten.
cornuto
Iemand de hoorns opzetten betekent volgens Van Dale (2005) ‘hem ontrouw zijn’ of ‘zijn vrouw verleiden’. Deze zegswijze duidt dus aan dat een man bedrogen wordt door zijn vrouw (en haar minnaar). In Italië een uiterst beledigend gebaar. Niet doen dus!
tagliatelle – met gl en dubbel l
Italiaanse lintvormige pasta.
Uitspraak: taliatelle (de g wordt niet uitgesproken).
gnocchi – met gn en cch
Italiaanse gepocheerde aardappelballetjes.
Uitspraak: njokkie (de g wordt niet uitgesproken, ch klinkt als k).
tournedos – met aan het eind een s
Biefstuk van de haas van een rund.
tournedostje – na de eind-s de verkleinvorm –tje
Trui met rode stippen die in de Ronde van Frankrijk aan de leider in het bergklassement wordt gegeven.
regenboogtrui
De trui (koersshirt) die de wereldkampioen wielrennen tot aan het volgende wereldkampioenschap draagt.
gele trui
In de wielersport een trui die door de leider in een bepaald klassement wordt gedragen. Voor de meesten het bekendst van de Ronde van Frankrijk.
roze trui
Ook deze trui is in de wielersport een trui die door de leider in een bepaald klassement wordt gedragen. Bijvoorbeeld de ronde van Italië.
barbecue – met een c
Openluchtfeest, openluchtpartij waarbij op een rooster gebraden vlees wordt gegeten; het hierbij gebruikte apparaat.
barbecuen – met een c
Vlees roosteren boven gloeiend houtskool.
bbq – met een q
Barbecue wordt vaak afgekort als bbq. Dat komt doordat de laatste lettergreep net zo wordt uitgesproken als de letter q in het Engels. De gebruikelijke afkorting van het woord is om die reden ook bbq.
allrisk – aan elkaar
Allrisk verzekerd zijn; allriskverzekering tegen schade van allerlei aard.
all-in – met een koppelteken
Alles insluitend, inclusief alles.
all inclusive – met een spatie
Engelse term die onveranderd blijft (alles inclusief).
niemendalletje – met een e
Iets onbeduidends, een luchtige film of roman, of ook wel een weinig verhullend jurkje. Het woord komt niet van niemand, maar is ontstaan uit de middeleeuwse constructie niet met allen.
dingsigheidje
Dingetje, kleinigheid.
akkefietje
Onbeduidend voorval, ruzietje.
love
de term ‘love’ voor nul punten vindt waarschijnlijk zijn oorsprong in het Frans. De nul lijkt namelijk op een ei, ‘l’oeuf’ in het Frans. De verbastering van dit woord heeft geleid tot ‘love’.
deuce
De Engelse term voor 40-40.
egalité
De Franse term voor 40-40, onder andere gebruikt tijdens Roland Garos in Parijs.
tackle – met een a en le
Een tackle is een term voor een actie die in diverse balsporten voorkomt en slaat op een fysieke aanval op een tegenstander in balbezit.De doel is om op te voet te mikken met volle kracht om zo te bal te verkrijgen.
teckel – met een e en el
Teckel is de vaak gebruikte benaming voor het hondenras ‘dashond’.
een-tweetje – met een koppelteken
gecombineerde snelle actie van twee medestanders
schwalbe
Een uit het Duits afkomstige voetbalterm. Met de term wordt een actie aangeduid waarbij een speler simuleert het slachtoffer te zijn van een overtreding. In het Nederlands ook wel een fopduik of een kunstduik genoemd.
penalty
Een uit het Engels afkomstige term voor strafschop; vrij schot op het doel vanaf 11 meter afstand (de stip).
voetbalpool – met dubbel o
Een gokwedstrijd rond een sporttoernooi is een pool. Een WK-pool betekent dat je in een schema invult welke uitslagen je op het WK voetbal verwacht en wie het toernooi wint.
Het Engelse woord pool wordt door de grote Van Dale als volgt omschreven: “systeem van wedden waarbij geraden moet worden naar de uitslag van een bepaald aantal sportwedstrijden”.
poule – met ou en een e
Bij sporttoernooien wordt naast pool vaak ook het woord poule gebruikt, maar dat heeft een andere betekenis. Het Franse woord poule verwijst naar de indeling in groepen. Bijvoorbeeld: ‘Nederland is op het WK ingedeeld in een poule met Spanje, Chili en Australië’.
paraskevidekatriafobie – aan elkaar
Een ziekelijke, irrationele angst voor vrijdag de dertiende. Het was therapeut Donald Dossey, die gespecialiseerd is in het behandelen van mensen met irrationele angsten, die de term uitvond. Hij meent dat je genezen bent als je het woord kunt uitspreken. Het bijgeloof over vrijdag de dertiende zou wel eens het meest verspreide bijgeloof kunnen zijn.
(bron: encyclo.nl)
drie en een half – 4 woorden, los geschreven
drieënhalf – aan elkaar, trema op de tweede e
jij-bak – met koppelteken
Een drogreden, een spottende of beschuldigende opmerking als antwoord op een andere opmerking.
jijen en jouen – geen apostrof, geen w na de ou
Iemand met ‘je’, ‘jij’ en ‘jou’ aanspreken, dus vertrouwelijker dan met ‘u’; tutoyeren.
langoest – met oe
kreeftachtige zonder scharen, maar met lange voelsprieten
langoustine – met ou
kleine Noorse kreeft
geelgroen – aan elkaar
Naar geel neigend groen; een mengkleur tussen geel en groen in.
geel-groen – met een koppelteken
Geel met groen; het koppelteken geeft de gelijkwaardigheid aan; vgl. geel-groen gestreept.
retraite – met ai, geen accent circonflexe
Afzondering voor spiritueel zelfonderzoek en geestelijke oefening.
retirade
Openbare wc.
tirade
Woordenstroom.
kaketoe – een a en een e
Soort papegaai met een beweegbare kuif.
kakadoris – twee maal een a en een i
Kwakzalver, marktschreeuwer die geneesmiddelen uitvent.
kakofonie – een a en een o
Geheel van wanluidende klanken.
molotovcocktail – geen hoofdletter
Met benzine en fosfor gevulde fles, als wapen. Velen denken dat de Molotovcocktail, vanwege zijn naam, een Russische uitvinding is. Maar niets is minder waar. Een eerste variant ervan werd al gebruikt tijdens de Spaanse burgeroorlog door de republikeinse milities. De Finnen namen deze uitvinding massaal over tijdens de Winteroorlog tussen de Sovjet-Unie en Finland. De Finnen noemden het nieuwe wapen ‘molotovcocktail’, naar Vjatsjeslav Molotov, de minister van Buitenlandse Zaken van de Sovjet-Unie.
kalasjnikov – geen hoofdletter
Type mitrailleur, ontworpen door de Russische Michail Kalasjnikov.
tokarev – geen hoofdletter
Zelfladend, semiautomatisch Russisch pistool. Het werd in de vroege jaren 1930 ontwikkeld door de Russische Fedor Tokarev als een dienstpistool voor het Sovjetleger.
forsythia – met een y en th
Heester met gele bloemen.
fuchsia – met ch
Sierplant met afhangende, donkerrode bloemen.
dahlia – met een h
Plant met bloemen van allerlei kleur.
Moederdag – met een hoofdletter
Tweede zondag in mei, waarop moeders geschenken krijgen. Namen van feestdagen en feesten krijgen een hoofdletter.
moeder-overste – kleine letters; met een streepje
Bestuurster van een vrouwenklooster.
Moeder Aarde – twee hoofdletters
De vruchtbaarheidsgodin bij uitstek, die de vruchtbare aarde of de aard van de vruchtbaarheid, de natuur, zelf incarneert. Ook wel Moeder Natuur genoemd. Namen worden met een hoofdletter geschreven.
gijzelaar
Gevangene die pas wordt vrijgelaten na de vervulling van bepaalde voorwaarden.
gijzelnemer
Iemand die mensen in gijzeling neemt of houdt.
gegijzelde
Gijzelaar; iemand die gegijzeld wordt.
vredevuur – zonder s
Vuur, ontstoken ter ere van de vrede.
vredestijd – met een s
Tijd van vrede; periode zonder oorlog.
mond-op-mondbeademing – met koppeltekens, voorzetsel op
In mond-op-mondbeademing drukt het voorzetsel op uit dat de hulpverlener zijn mond op die van het slachtoffer houdt, zodat hij het slachtoffer kan beademen.
mond-tot-mondreclame – met koppeltekens, voorzetsel tot
Reclame die van mond tot mond gaat.
Koninklijk Huis – met hoofdletter k en hoofdletter h
Het betreft hier een eigennaam, daarom met hoofdletters. Leden zijn het staatshoofd, het afgetreden staatshoofd en de leden van de koninklijke familie die voor troonsopvolging in aanmerking komen, met hun echtgenoten.
koninklijke familie – met kleine letters
Het is een algemene aanduiding voor de familie Van Oranje-Nassau.
koninginnensoep – met een kleine letter k en een tussen-n
Soep die veelal bestaat uit gevogeltebouillon met een roux.
Koninginnedag – zonder tussen-n
Omdat het linker deel van het woord verwijst naar een persoon die in de gegeven context uniek is, schrijven we geen tussen-n.
Koningsdag – met met een hoofdletter
Namen van feestdagen krijgen een hoofdletter.
staatsieportret – met dubbel a en een s
Officieel portret.
statiegeld – met één a en zonder s
Waarborgsom, met name voor het gebruik van flessen.
Bijbel – met een hoofdletter
Het heilige boek van de christenen, onderverdeeld in het Oude en het Nieuwe Testament; de Heilige Schrift.
Bijbel wordt met een hoofdletter geschreven als er de Heilige Schrift mee wordt bedoeld: het heilige boek dat de basis vormt van het christelijk geloof.
bijbel – met een kleine letter
Exemplaar van de Bijbel; (figuurlijk) gezaghebbend boek in het algemeen.
Als het uitsluitend om het fysieke boek gaat, en niet om de inhoud, vervalt de eerbiedshoofdletter en schrijven we bijbel.
Pasen – met een hoofdletter
eerste paasdag – kleine letters
paaszondag – kleine letter
jarige job – geen hoofdletter
nieuwsgierig aagje
brave hendrik
Omdat de namen in deze uitdrukkingen niet als eigennamen gebruikt worden, vervallen de hoofdletters. Job, aagje en hendrik zijn hier ‘gewone’ woorden geworden.
janklaassen – aan elkaar, geen hoofdletters
Een sullig persoon, iemand die je niet serieus kunt nemen.
Jan Klaassen – los geschreven, met hoofdletter j en hoofdletter k
Poppenkastpersonage.
jantje-van-leiden – geen hoofdletters, wel koppeltekens
Je ergens met een jantje-van-leiden van afmaken betekent dat je er niet je best op doet: je raffelt het af, of je doet het maar half.
sperzieboon – met een z
bepaalde peulvrucht
Onze sperziebonen heetten oorspronkelijk aspergieboontjes. Deze boontjes danken hun naam aan het feit dat ze volgens oud-Hollands gebruik net als asperges met gesmolten boter en nootmuskaat worden opgediend.
sowieso – aan elkaar, twee maal een s
toch al, in elk geval
Dit woord is geleend uit het Duits. Sowieso wordt erg vaak fout gespeld. Op internet kom je onder andere tegen: so wie so, zowiezo, zo-wie-zo, sowiso, zowizo; allemaal fout dus.
choqueren – met ch en q
Aanstoot geven; pijnlijk treffen.
Het officiële Groene Boekje vermeldt alleen choqueren.
shock – met sh en ck
Toestand als gevolg van te weinig bloedtoevoer: psychische shock door hevige schrik veroorzaakt.
schok – met ch en k
(als) door een stoot veroorzaakte krachtige, plotselinge beweging; sterke, plotselinge gemoedsbeweging
dark horse – met een spatie
een onbekende, onverwacht succesvolle nieuwkomer
darkroom – aan elkaar
een verduisterde kamer in een nachtclub of bar, waar klanten seksuele handelingen kunnen verrichten
facebooken – geen hoofdletter, aan elkaar
face to face – los geschreven, met spaties
face-to-facegesprek – met koppelteken voor en na to, verder aaneen geschreven
Havana – met een hoofdletter en één n
hoofdstad van Cuba
havanna – kleine letter, dubbel n
sigaar; konijn; kleur
racisme – met een c
Theorie die de superioriteit van een bepaald ras verkondigt; discriminatie op grond van iemands ras.
nazisme – met een z
Ondemocratisch regeringsbestel, zoals het in Duitsland van 1933-1945 onder Hitler bestond; nationaalsocialisme.
fascisme – met sc
Politieke opvatting die zich kenmerkt door autoritaire gezagsuitoefening en verwerping van de democratie.
truc – met een c
handigheid, foefje; streek, list
truck – met ck
vrachtauto met draaibaar onderstel; vgl. truck met oplegger
trukendoos – met een k
al datgene waarvan iemand gebruik maakt om iets voor elkaar te krijgen
liberaal-democratisch – met een streepje
Het gaat om een combinatie van twee elementen die in de samenstelling in principe met elkaar verwisseld kunnen worden, daarom wordt het geschreven met een streepje.
nationaalsocialistisch – aan elkaar
Als een samenstelling van twee adjectieven in principe niet omwisselbaar is, schrijven we de twee delen aan elkaar vast. Zo betekent nationaalsocialistisch niet: nationaal én socialistisch, maar: volgens het nationaalsocialisme.
livemuziek – met een v
Bij livemuziek gaat het om muziek die niet is opgenomen: het is ‘levende muziek’. Het Engelse live is hier een verkorting van alive (‘levend’).
lifestyle – met een f
een kenmerkende manier van leven
caissière – met een c en een i
kassière – met een k, zonder i
medewerkster aan een kassa
kassier
iemand die een kas beheert, niet te verwarren met een mannelijke kassamedewerker
bosschage – met ch
klein bosje
bossage – zonder ch
bewerking waarbij blokken natuursteen aan de voorzijde ruw behakt worden om een muurvlak een fors, rustiek karakter te geven, niet te verwarren met bosschage
Lelystad – met een d
Lelystatter – met dubbel t, de d vervalt
whisky – zonder e
sterkedrank, gedistilleerd uit gerst of andere graansoorten: Schotse whisky
whiskey – met een e
sterkedrank, gedistilleerd uit gerst of andere graansoorten: Ierse of Amerikaanse whiskey
apekool – zonder tussen-n
onzin
apenkop – met tussen-n
ondeugend kind; bengel; vlegel
carnaval – met een kleine letter c
Oorspronkelijk rooms-katholiek feest, voorafgaand aan Vastenavond. Het is geen feest- of gedenkdag, maar een wat langere periode, daarom een kleine letter. De benaming daarvan is geen eigennaam maar een gewoon woord, ook als het een tijdvak is dat voor gelovigen een extra lading heeft zoals bijvoorbeeld ramadan.
Vastenavond – met een hoofdletter v
(Rooms-katholiek) dag vóór de grote vasten.
Namen van feestdagen en (vaak religieuze) feesten krijgen een hoofdletter.
akkoord – met dubbel k
overeenkomst; samenklank van drie of meer tonen; met iets akkoord gaan, iets goedvinden
accorderen – met dubbel c
overeenstemmen; ergens mee akkoord gaan
e-mail – met een streepje
bericht dat je via internet verstuurt of ontvangt.
email – zonder streepje
gekleurd laagje dat op glas lijkt als versiering op metaal of aardewerk.
bahco – met een h
verstelbare sleutel (gereedschap)
baco – zonder h
populaire benaming voor Bacardi (rum) met cola
bruinebonensoep – aan elkaar
soep van bruine bonen
bruine bonensoep – los geschreven
bruine soep, gemaakt van bonen
bobsleeën – bobsleede – gebobsleed
een sport bedrijven waarbij een bochtig ijsparcours wordt afgelegd in een bestuurbare slee het beoefenen van de bobsleesport
marathon – met een h
(sport) wedloop of prestatieloop over 42,195 km; iets van zeer lange duur
biatlon – zonder h
een skisport waarbij de deelnemers op bepaalde punten in een langlaufcircuit met een geweer op een doel moeten schieten
vwo’er – met een apostrof
leerling van het voorbereidend wetenschappelijk onderwijs
Dit woord is een afleiding van vwo. Aan de afkorting vwo wordt het achtervoegsel -er geplakt. Een achtervoegsel mag niet zomaar aan vwo vastgeplakt worden. Daarom wordt na een afkorting als vwo een apostrof gebruikt.
vwo-leerling – met een streepje
Een streepje na een afkorting wordt alleen gebruikt in samenstellingen: woorden die zijn opgebouwd uit twee of meer woorden die ook zelfstandig kunnen voorkomen. Een voorbeeld van een samenstellingen met een afkorting is vwo-leerling.
havoleerling – aan elkaar
leerling van het hoger algemeen voortgezet onderwijs
havoleerling is een samenstelling; samenstellingen worden als één woord geschreven
havo 4-leerling – met een streepje na de 4
als de woordgroep eindigt met een symbool, cijfer of letter, schrijven we een koppelteken vóór het rechterdeel van de nieuwe samenstelling
havoër – met een trema op de e
havo is een letterwoord en wordt daarom behandeld als een gewoon woord. Afleidingen van letterwoorden schrijven we als één woord, dus zonder apostrof of koppelteken. De klinkerbotsing maakt een trema noodzakelijk.
Olympische Spelen – hoofdletter o en hoofdletter s
de naam van een vierjaarlijks sportevenement dat zijn oorsprong in de stad Olympia in de Griekse landstreek Elis heeft; omdat het de eigennaam is van een evenement wordt het geschreven met hoofdletter o en hoofdletter s
olympisch – kleine letter o
omdat hier niet verwezen wordt naar de stad Olympia, schrijven we geen hoofdletter maar een kleine letter o
winterspelen – kleine letter w
omdat hier geen sprake is van een eigennaam, schrijven we een kleine letter w
stuc – met een c
mengsel van kalk, gips en cement om te pleisteren
stuken – met een k
bepleisteren met stuc
stukadoor – met een k
iemand die beroepshalve muren en plafonds met stuc bepleistert
chic – met een c (niet met que!)
smaakvol, stijlvol, elegant
chic – chiquer – chicst
sjiek – verbastering van het Franse zelfstandig naamwoord chique
tabakspruim
globe
bol met de kaart van de aarde
globaal
ruw geschat; niet: betreffende de globe!
mondiaal
over de hele wereld genomen
sint-juttemis – geen hoofdletter, een koppelteken en een i
wanneer men spreekt van ‘met of op sint-juttemis’ bedoelt men gewoonlijk nooit, omdat deze heilige niet bestaat en er daarom ook geen feestdag is met die naam; met ‘wachten tot sint-juttemis’ wordt om diezelfde reden bedoeld: eindeloos wachten.
bokser – met ks
beoefenaar van bokssport; iemand die bokst
boxer – met een x
hondenras; soort buldog
boxershort – met een x
mannenonderbroek in de vorm van een sportbroekje
halfzes – aan elkaar
Combinaties met half als eerste deel worden aan elkaar geschreven als ze worden uitgesproken met een zogenoemd eenheidsaccent: halfbloed, halfzuster, halftwee. We beschouwen deze combinaties als samenstellingen.
half werk – los geschreven
Als beide woorden een hoofdklemtoon krijgen, wordt half niet met het erop volgende woord als eenheid beschouwd. Half vormt dan geen samenstelling met het daaropvolgende woord. We schrijven de delen dan los.
tatoeage – één t na de a, met oe, geen trema
tattoo – dubbel t na de a, dubbel o
tekening of tekst die met kleurstof in iemands huid geprikt is
tatoeëren – één t na de a, met oe, daarna e met een trema
tatoeëren, tatoeëerde, getatoeëerd
het inprikken van figuren in de menselijke huid
coffeïne – met dubbel f
cafeïne – met één f
opwekkende stof, bestanddeel van koffie (beide schrijfwijzen zijn juist)
Bussumer, Dokkumer – met één m
Voor de uitgang -er wordt de medeklinker (in dit geval de m) vaak niet verdubbeld als er een onbeklemtoonde [uh]-klank voor staat: Bussum, Dokkum.
Hilversummer, Blaricummer – met dubbel m
Deze woorden eindigen wel op -mmer, omdat de (derde) lettergreep met -um wél een (lichte) klemtoon heeft.
ex-collega – met een koppelteken
iemand die eerder werkte in hetzelfde beroep of bedrijf
ex libris – met een spatie
eigendomsmerk in een boek
excommuniceren – aan elkaar
(r.-k.) uitsluiten van het ontvangen van de sacramenten, in de ban doen
cannabis – met dubbel n
hennep
hasjiesj – twee maal sj
hasj
softdrugs gemaakt van de harskristallen van een wietplant
marihuana – met een h
gehakte blaadjes van de hennepplant, gebruikt als bedwelmend genotmiddel; wiet
wiegelied – zonder tussen-n
kinderlied dat bij het wiegen wordt gezongen
Volgens de officiële spelling wordt wiegelied geschreven zonder tussen-n. Dat komt omdat het eerste deel wordt opgevat als een werkwoordsvorm: lied dat bij het wiegen wordt gezongen. Volgens het Groene Boekje mág er na een werkwoordsvorm geen tussen-n worden ingevoegd. Vergelijk ook brekebeen, huilebalk, lachebek, schellekoord en spinnewiel.
wiegenkind – met tussen-n
baby; kind dat nog in de wieg ligt
Hier is geen sprake van een werkwoordsvorm, maar wordt verwezen naar het zelfstandig naamwoord wieg.
te veel – los geschreven
Als te veel ‘meer dan nodig’ betekent, moeten de woorden los worden geschreven. Je kunt het vervangen voor ‘te weinig’.
teveel – aan elkaar
Teveel wordt aaneengeschreven als het een zelfstandig naamwoord is: het teveel; de betekenis is dan ‘het overschot’.
vluggerdje – met een d
iemand die vlug is
vluggertje – met een t
een snelle handeling
de heer D. van Dale – met een kleine letter v
In Nederlandse namen krijgen tussenvoegsels als van, de en der geen hoofdletter als er een ander deel van de naam – de voornaam, voorletters, naam van de partner – voor staat. Juist is dus: de heer D. van Dale.
de heer Van Dale – met een hoofdletter v
Als er geen voorletter, voornaam, achternaam of een ander tussenvoegsel voor staat, krijgt het tussenvoegsel wél een hoofdletter: de heer Van Dale.
Nieuwjaar – met een hoofdletter
De eerste dag van het nieuwe jaar; nieuwjaarsdag.
Namen van feestdagen krijgen een hoofdletter.
nieuwjaar – met een kleine letter
Het zojuist begonnen jaar; gelukkig nieuwjaar.
nieuwjaarsdag – met een kleine letter
De eerste dag van het nieuwe jaar; Nieuwjaar.